By Pretpostavka nevinosti predstavlja neizostavnu garanciju u odnosu na položaj okrivljenog u bilo kojoj savremenoj i demokratskoj krivičnoj proceduri. Tako se i prema čl. 3 st. 1 Zakonika o krivičnom postupku svako smatra nevinim dok se njegova krivica za krivično djelo ne utvrdi pravosnažnom odlukom suda. Iz ovog temeljnog postulata proizilazi i dužnost državnih organa, medija, udruženja građana, javnih ličnosti i drugih lica da se pridržavaju pretpostavke nevinosti i da svojim javnim izjavama o krivičnom postupku koji je u toku ne vrijeđaju druga pravila postupka, prava okrivljenog i oštećenog i načelo sudske nezavisnosti. Ovakva dužnost eksplicitno je propisana odredbom čl. 3 st. 2 Zakonika o krivičnom postupku. Pretpostavka nevinosti jedna je od važnijih ustavnih i međunarodnopravnih garancija okrivljenog, u okviru korpusa odredbi koje se odnose na vitalna prava i slobode čovjeka (vid. čl. 11 Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima), te predstavlja važan element prava na pravično suđenje, normiran odredbama čl. 6 st. 2 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.
Sa druge strane, odredbom čl. 47 st. 1 Ustava Crne Gore proklamovano je da svako ima pravo na slobodu izražavanja govorom, pisanom riječju, slikom ili na drugi način, što je proklamovano i odredbama čl. 10 Evropske konvencije. U tom kontekstu, od naročitog su značaja slobode i prava novinara i medija, u čijem se fokusu svakodnevno nalaze izvještavanja o različitim vrstama krivičnih događaja, istraga, sudskih postupaka i tsl. Kako se navodi u jednoj odluci Vrhovnog suda Jugoslavije, u kojoj se sud prvi put bavio pitanjem povrede pretpostavke nevinosti (Kž. br. 47/65), obavještavanje građana putem medija o toku istraga ili postupaka u pojedinim krivičnim stvarima ne samo što je dozvoljeno, već je i nužno i neizostavno u jednom demokratskom društvu, ali je takođe potrebno da se ono vrši objektivno i bez prejudiciranja krivice optuženog i sudske odluke. Novinar bi trebalo da objektivno izloži stavove optužbe i odbrane i izvedene dokaze, izbjegavajući upotrebu izraza i komentara koji prikazuju okrivljenog kao nesumnjivog učinioca krivičnog djela za koje je optužen.
Upravo se u tome i krije najveća opasnost i najčešće povrede pretpostavke nevinosti u radu i funkcionisanju novinara i medija. Gotovo svakodnevno možemo svjedočiti objavljivanju tekstova ili članaka u kojima se neoprezno konstatuje da je određeno lice učinilac krivičnog djela, ne ostavljajući u samoj formulaciji prostora da je ono nevino. Ovakva praksa uočava se i prilikom formulisanja samog naslova i/ili podnaslova teksta, što sa još većim intenzitetom povređuje pretpostavku nevinosti okrivljenog. Interesantno je napomenuti da bi evenutalna odgovornost novinara i uopšte medija za kršenje pretpostavke nevinosti mogla postojati i ukoliko se samo prenose izjava drugog lica, u kojoj je sadržana povreda ovog temeljnog ustavnog i krivično-procesnog principa, naravno, pod uslovom da je medij imao objektivnu mogućnost da objavljivanje takve izjave spriječi. Odgovornost bi stoga, bila isključena u slučaju prenošenja uživo izjava tokom pres konferencija ili u sličnim situacijama.
Kada su u pitanju pravne konsekvencije sudskih odluka kojima se utvrđuje kršenje pretpostavke nevinosti, one mogu da proizađu iz odluka sljedećih sudova: redovnih krivičnih sudova, redovnih parničnih sudova, Evropskog suda za ljudska prava i Ustavnog suda Crne Gore. Kada su u pitanju novinari i mediji, od posebnog su značaja odluke redovnih parničnih sudova, koje se donose po tužbi lica za naknadu nematerijalne štete, osnovom čl. 207 Zakona o obligacionim odnosima, zbog povrede prava ličnosti. U takvim sporovima (kojih bi u našoj sudskoj praksi, nažalost, moglo biti i više), sudovi će redovno utvrditi povredu prava na pretpostavku nevinosti, ukoliko je prije, tokom ili nakon krivičnog postupka iznijeta konstatacija, odnosno prejudicirano da je određeno lice izvršilac krivičnog djela. Primjera radi kada se u naslovu, podnaslovu ili tekstu konstatuje “od kazni pronevjerili million”; “ubica hladnokrvno odšetao sa mjesta zločina”; “preuzimali novac od mandatnih kazni i stavljali ga u džep, a u državnu kasu uplaćivali simbolične iznose” i tsl. Važno je naglasiti da pretpostavka nevinosti bezuslovno važi u odnosu na svakog okrivljenog, do pravosnažnosti krivičnog postupka, bez obzira na snagu i kredibilitet dokaza, kao i na konačnu odluku koja će biti donešena. To u praksi znači da će povreda pretpostavke nevinosti postojati i u slučajevima kada se krivični postupak kasnije okonča pravosnažnom osuđujućom presudom (presuda ESLJP Matijašević protiv Republike Srbije, app. no. 23037/04).
Osim što predstavlja povredu prava okrivljenog, te može izložiti novinara i medijsku kuću obavezi plaćanja štete, sudski postupci, onda kada novinari već inicijalno nijesu svjesno kršili pretpostavku nevinosti, mogli bi da dovode do opasnih i neželjenih pojava u daljem radu kao što su cenzura i autocenzura, što opet, negativno utiče na kako na slobodu izražavanja, tako i na pravo građana da budu informisani. Stoga bi trebalo ulagati konstantne napore i ukazivati na važnost poštovanja pretpostavke nevinosti, kao jednog od temeljnih prava okrivljenog u krivičnom postupku, te u tom pravcu sprovoditi dodatne edukacije i stručna usavršavanja novinara i njihovih urednika.
Mirko Bošković, pravnik
